profesor Ryszard Strzelczyk

Kancelaria Prawna

mail: radca.prawny.strzelczyk@gmail.com

mobile: 512 362 632

Odpowiedzialność dyscyplinarna notariusza

Odpowiedzialność dyscyplinarna notariusza na tle innych rodzajów odpowiedzialności

Za nieprawidłowości w dokonywaniu czynności notarialnych notariusz narażony jest na trzy rodzaje odpowiedzialności. W zależności od charakteru i wagi uchybienia, może to być odpowiedzialność dyscyplinarna notariusza, odpowiedzialność cywilna albo karna. Odpowiedzialności te mogą występować kumulatywnie. Notariusz za ten sam czyn może ponieść odpowiedzialność cywilną i karną, cywilną i dyscyplinarną, karną i dyscyplinarną albo nawet cywilną, karną i dyscyplinarną.

W niektórych źródłach wyróżnia się dodatkowo odpowiedzialność administracyjną i karnoskarbową notariusza. Można je także kumulować z innymi rodzajami odpowiedzialności. Wyłączona jest jednak kumulacja odpowiedzialności karnej i karnoskarbowej, co wynika z zakazu multiplikacji przestępstw poprzez multiplikację ocen. Zgodnie z art. 11 § 1 kodeksu karnego ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo.

W doktrynie i orzecznictwie dominuje pogląd, że odpowiedzialność cywilna notariusza, określana często odpowiedzialnością odszkodowawczą, ma charakter deliktowy. Oznacza to, że opiera się ona na zasadzie winy, a jej podstawą jest art. 415 kodeksu cywilnego. Przepis ten stanowi, że kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Wynika z niego obowiązek naprawienia przez notariusza szkody, którą wyrządził klientowi poprzez nieprawidłowe dokonanie czynności notarialnej. Błąd notariusza polega najczęściej na nieprawidłowym sporządzeniu aktu notarialnego.

Odpowiedzialność karna notariusza wynika przede wszystkim z faktu, że notariusz jest funkcjonariuszem w rozumieniu art. 115 § 13 pkt 3 kodeksu karnego. Oznacza to, że notariusz ponosi odpowiedzialność karną za nadużycie funkcji, rozumiane jako przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków na szkodę interesu publicznego lub prywatnego. Przestępstwo to zostało stypizowane w art. 231 kodeksu karnego.

Drugim przestępstwem popełnianym najczęściej przez notariuszy jest fałsz intelektualny, rozumiany jako poświadczenie nieprawdy. Znamiona tego czynu zabronionego ustawodawca określił w art. 271 kodeksu karnego.

Odpowiedzialność dyscyplinarną notariusza jako następstwo popełnienia przewinienia zawodowego

Pojęcie przewinienia zawodowego notariusza wynika z art. 50 ustawy Prawo o notariacie. Według tego przepisu notariusz odpowiada dyscyplinarnie za przewinienia zawodowe. Określa się je również mianem deliktów dyscyplinarnych. Zalicza się do nich przede wszystkim oczywistą i rażącą obrazę przepisów prawnych oraz uchybienie powadze lub godności zawodu. Są to pojęcia nieostre, które można rozumieć rozmaicie. Istnieje zatem niebezpieczeństwo ich dowolnego stosowania. Jest to obawa realna w kontekście utrwalonego poglądu judykatury, że nie da się sformułować zamkniętego katalogu wszystkich przewinień zawodowych notariusza.

Wobec braku ustawowego dookreślenia sformułowań dotyczących odpowiedzialności dyscyplinarnej notariusza koniecznym stało się korzystanie z ich doktrynalnego rozumienia. Niejasno jawi się zwłaszcza pojęcie „rażącego naruszenia prawa”. Warto zatem przypomnieć, że według Wiesława Kozielewicza, najwybitniejszego znawcy omawianej tu materii: „rażące naruszenie prawa stanowi ewidentny i jasno uchwytny błąd w interpretowaniu prawa. W sytuacji zaś gdy przepis dopuszcza rozbieżną interpretację, nawet – w konkretnych wypadkach – mniej lub bardziej uzasadnioną, to wybór jednej z takich interpretacji, jeżeli nawet zostanie potem uznany za nieprawidłowy albo inna interpretacja zostanie uznana za lepszą, bardziej racjonalną, nie może być oceniony jako naruszenie prawa „rażące”.Jeśli mamy do czynienia z rażącym naruszeniem prawa, to uchybienie musi mieć charakter oczywisty, niedopuszczający możliwości odmiennej wykładni.” (tak W. Kozielewicz, „Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych i notariuszy”, Warszawa 2023, s. 477).

Powyższa trafna wykładnia powinna uzmysławiać sądom dyscyplinarnym, że nie każde naruszenie prawa przez notariusza jest naruszeniem „rażącym”. Nie zawsze stanowi ono delikt dyscyplinarny.

Oprócz dwóch wymienionych wyżej przewinień zawodowych notaiursza, przepis art. 50 Prawa o notariacie penalizuje jeszcze trzy inne delikty. Pierwszym z nich jest brak ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy dokonywaniu czynności notarialnych. Drugim jest uchylanie się notariusza od sprawowania patronatu nad aplikantem. Trzeci natomiast, to uchybienie obowiązkom wynikającym z ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców.

Specyfika postępowania dyscyplinarnego notariuszy

O odpowiedzialności dyscyplinarnej notariusza decydują sądy dyscyplinarne. Postępowanie dyscyplinarne prowadzone przeciwko notariuszowi ma bardzo specyficzny charakter. Różni się ono od postępowania dyscyplinarnego prowadzonego przeciwko radcy prawnemu czy adwokatowi. Jest to postępowanie rozpoznawcze pozbawione wyodrębnionego etapu postępowania wyjaśniającego, stanowiącego ekwiwalent postępowania przygotowawczego. Postępowanie to toczy się przed sądem dyscyplinarnym izby notarialnej, a inicjuje je zgłoszenie przez uprawniony podmiot wniosku o jego wszczęcie.

Wszczęcie postępowania dyscyplinarnego następuje z chwilą wyznaczenia terminu rozprawy. Rozprawę wyznacza przewodniczący sądu dyscyplinarnego w trybie art. 59 § 1 Prawa o notariacie. Sąd dyscyplinarny zawwiadamia o terminie rozprawy rzecznika dyscyplinarnego, obwinionego notariusza oraz jego obrońcę. Obrońcą notariusza może być radca prawny, adwokat lub inny notariusz.

Postępowanie dyscyplinarne w pierwszej instancji powinno zostać zakończone w terminie miesiąca od daty wpływu wniosku o jego wszczęcie. Jest to termin instrukcyjny, który w praktyce bywa przekraczany. Nie są to jednak z reguły przekroczenia znaczne. Sądy dyscyplinarne samorządu notarialnego działają raczej sprawnie i terminowo.

Postępowanie dyscyplinarne przeciwko notariuszowi toczy się w trybie przepisów Prawa o notariacie. Ma ono jednak charakter karny, gdyż w sprawach nieuregulowanych mają do niego odpowiednio zastosowanie przepisy kodeksu postępowania karnego.

Liczne różnice pojawiają się w terminologii tego specyficznego postępowania. Oskarżony nazwany jest tu obwinionym, wyrok orzeczeniem, a apelacja odwołaniem. Apelację, czyli odwołanie, wnosi się do Wyższego Sądu Dyscyplinarnego przy Krajowej Radzie Notarialnej.

Niektórzy komentatorzy twierdzą, że w postępowaniu dyscyplinarnym prowadzonym przeciwko notariuszom rzecznik dyscyplinarny jest odpowiednikiem oskarżyciela publicznego, czyli prokuratora. Nie jest to pogląd do końca poprawny. Rzecznik dyscyplinarny pełni bowiem w tym postępowaniu funkcję rzecznika interesu publicznego i ochrony praworządności. Choć nominalnie jest on rzecznikiem danej izby notarialnej, to nie jest związany stanowiskiem jej rady.

Skarga kasacyjna od orzeczenia Wyższego Sądu Dyscyplinarnego

Od orzeczenia Wyższego Sądu Dyscyplinarnego przysługuje kasacja do Izby Odpowiedzialności Zawodowej Sądu Najwyższego. Jej specyfika polega na tym, że za sprawą art. 63b Prawa o notariacie, można ją wnieść także z powodu rażącej niewspółmierności kary, co kodeks postępowania karnego w zasadzie wyklucza.

Wobec faktu, że postępowanie dyscyplinarne przeciwko notariuszowi toczy się w trybie kodeksu postępowania karnego istnieje możliwość jego konsensualnego zakończenia. Podstawę stanowią tu przepisy art. 335 oraz 387 tego kodeksu. W przypadku skorzystania z trybu konsensualnego określonego w art. 387 k.p.k. obwiniony notariusz przed zakończeniem przesłuchania go na rozprawie powinien złożyć wniosek o dobrowolne poddanie się karze.

Kary dyscyplinarne orzekane w ramach odpowiedzialności dyscyplinarnej notariusza

Karami dyscyplinarnymi są: 1) upomnienie, 2) nagana, 3) kara pieniężna do wysokości pięciokrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, nie niższa od połowy tego wynagrodzenia oraz 4) pozbawienie prawa prowadzenia kancelarii.

Wymierzenie notariuszowi kary nagany lub kary pieniężnej pociąga za sobą niemożność udziału ukaranego w organach samorządu notarialnego oraz w sądzie dyscyplinarnym przez okres trzech lat.
Osoba, która przestała być notariuszem w związku z orzeczeniem kary pozbawienia prawa prowadzenia kancelarii może ponownie ubiegać się o powołanie na notariusza po upływie dziesięciu lat od dnia uprawomocnienia się tego orzeczenia.

Relacje pomiędzy odpowiedzialnością dyscyplinarną notariusza, a innymi rodzajami odpowiedzialności

Podsumowując, odpowiedzialność dyscyplinarna notariusza nie wyłącza jego odpowiedzialności karnej, karnoskarbowej, cywilnej czy administracyjnej. Dzieje się tak w przypadkach, gdy notariusz swoim zachowaniem notariuszył, oprócz przepisów Prawa o notariacie, również normy wynikające z innych ustaw. To samo zachowanie notariusza może być przedmiotem oceny różnych postępowań prawnych. Oceny dokonuje się w każdym z tych postępowań w innych kategoriach. Jednakże pamiętać trzeba, że orzeczenia sądu karnego kształtujące prawo lub stosunek prawny wiążą sąd dyscyplinarny (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4.06.2007 r., SDI 8/07).