profesor Ryszard Strzelczyk

Kancelaria Prawna

mail: radca.prawny.strzelczyk@gmail.com

mobile: 512 362 632

Odpowiedzialność cywilna notariusza

Rodzaje odpowiedzialności notariusza

W niniejszym artykule została omówiona odpowiedzialność cywilna notariusza. Za popełnione błędy notariusz może ponieść także inne rodzaje odpowiedzialności. W zależności od charakteru i wagi uchybienia może to być odpowiedzialność karna, dyscyplinarna, administracyjna lub karnoskarbowa Ta ostatnia, jak sama nazwa wskazuje, jest szczególną formą odpowiedzialności karnej.

Zasadą jest, że poniesienie przez notariusza odpowiedzialności jednego rodzaju, nie wyklucza możliwości poniesienia przez niego odpowiedzialności innego rodzaju. Oznacza to, że notariusz może za swój czyn ponieść np. odpowiedzialność dyscyplinarną, choć poniósł już za ten sam czyn np. odpowiedzialność cywilną lub karną.

Charakter odpowiedzialności cywilnej notariusza

Odpowiedzialność cywilną może ponieść każdy podmiot. Określa się ją zwyczajowo mianem odpowiedzialności odszkodowawczej. Polega ona na obowiązku naprawienia szkody przez sprawcę, który szkodę spowodował swoim zawinionym działaniem (odpowiedzialność deliktowa) albo na obowiązku naprawienia szkody przez dłużnika, który szkodę spowodował niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem swojego zobowiązania (odpowiedzialność kontraktowa).

Podstawą odpowiedzialności cywilnej pierwszego typu, tzn. odpowiedzialności deliktowej, jest art. 415 kodeksu cywilnego. Przepis ten stanowi, że kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Wynika z niego jasno, że źródłem odpowiedzialności odszkodowawczej jest w tym przypadku wina po stronie sprawcy szkody, którego nie łączy z poszkodowanym żadna umowa, żaden kontrakt. Winę tę trzeba mu jednak udowodnić.
Przykładem odpowiedzialności deliktowej może być uszkodzenie czyjegoś samochodu. Sprawca, który przy parkowaniu swojego samochodu uszkodził cudzy pojazd zobowiązany jest do naprawienia wynikłej stąd szkody. Z właścicielem uszkodzonego pojazdu nie zawierał jednak w tym zakresie żadnej umowy. Odpowiedzialność ta wynika z samego faktu popełnienia bezprawnego czynu polegającego na uszkodzeniu cudzej własności. Czyn ten określa się mianem deliktu. Stąd odpowiedzialność „deliktowa”.

Podstawą odpowiedzialności cywilnej drugiego typu, tzn. odpowiedzialności kontraktowej, jest art. 471 kodeksu cywilnego. Przepis ten stanowi, że dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Wyjątkiem jest sytuacja, w której niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Z przepisu tego wynika, że źródłem odpowiedzialności jest w tym przypadku niewykonanie zobowiązania wynikającego z zawartej umowy, czyli z kontraktu. Stąd właśnie określenie tego typu odpowiedzialności mianem „kontraktowa”. Obowiązek wskazania okoliczności wyłączających ten typ odpowiedzialności spoczywa w tym przypadku na dłużniku. To właśnie dłużnik musi udowodnić, że zobowiązania nie wykonał z powodu zaistnienia niezależnych od niego okoliczności, które mu to uniemożliwiły.

Odpowiedzialność cywilna notariusza w doktrynie i orzecznictwie

W doktrynie i orzecznictwie dominuje pogląd, że odpowiedzialność odszkodowawcza notariusza ma charakter deliktowy, a nie kontraktowy. Oznacza to, że jest ona oparta na normie prawnej wynikającej z art. 415 k.c., a nie z art. 471 k.c. Wina notariusza może być umyślna albo nieumyślna. Na poszkodowanym spoczywa obowiązek jej udowodnienia.

Pogląd o deliktowej odpowiedzialności notariusza zasługuje na aprobatę. Obowiązek dokonania przez notariusza czynności notarialnej nie powstaje bowiem na podstawie umowy zawartej z klientem. Kreuje go przymus notarialny wynikający z art. 91 ustawy Prawo o notariacie (dalej pr.not.). Przepis ten nakłada obowiązek dokonywania niektórych czynności prawnych w formie aktu notarialnego. Należy do nich np. zbycie nieruchomości. Jest to obowiązek o charakterze bezwględnym. Oznacza to, że zarówno strony czynności prawnej, jak i sam notariusz, muszą go respektować. Notariuszowi nie wolno odmówić dokonania czynności notarialnej, jeżeli jest ona zgodna z prawem. Na podstawie art. 81 pr. not. ma on natomiast obowiązek odmówić udokumentowania czynności sprzecznej z prawem.

Notariusz nie może ulec żądaniom stron i dokonać czynności notarialnej sprzecznej z prawem. Zasada ta obowiązuje nawet wtedy, gdy strony takiej czynności wyrażają zgodę na poniesienie ryzyka jej dokonania. Brzmienie art. 81 pr.not. jest w tym zakresie kategoryczne. Wyłącza ono zasadę volenti non fit iniuria, według której chcącemu nie dzieje się krzywda (zob. wyrok SN z 7.11.1997 r., II CKN 420/97).

Powyższe oznacza, że zgoda stron na dokonanie bezwzględnie nieważnej czynności prawnej nie ekskulpuje notariusza od odpowiedzialności z art. 49 pr.not. Zgodę taką można ewentualnie rozpatrywać w kategoriach przyczynienia się stron do powstania szkody na podstawie art. 362 k.c. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7.11.1997 r., II CKN 420/97).

Przesłanki odpowiedzialności cywilnej notariusza

Aby obciążyć notariusza odpowiedzialnością cywilną za wyrządzoną klientowi szkodę należy:
1) wykazać powstanie szkody o charakterze cywilnoprawnym,
2) wykazać adekwatny związek przyczynowy pomiędzy działaniem notariusza a zaistniałą szkodą,
3) wykazać winę notariusza, choćby nieumyślną, w wykreowaniu tej szkody.

Wspomniany już wyżej art. 49 pr.not. określa wzorzec należytej staranności notariusza jako profesjonalisty. Stanowi on, że notariusz ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności notarialnych na zasadach określonych w kodeksie cywilnym. Uwzględnienia się przy tym szczególną staranność do jakiej obowiązany jest notariuszu przy wykonywaniu tych czynności.

W piśmiennictwie panuje pogląd, że wyznaczenie jednoznacznych granic należytej staranności notariusza nie jest możliwe. Orzecznictwo stara się jednak zakreślić je w taki sposób, aby odpowiedzialność ta opierała się na zasadzie winy, a nie ryzyka. Słusznie przyjmuje się bowiem, że notariusz nie może ponosić odpowiedzialność za wszelkie niedogodności wynikające z czynności notarialnej wynikłe dla stron lub osób trzecich.

Odpowiedzialność notariusza za wyrządzoną stronie szkodę ma charakter samodzielny. Nie jest to zatem odpowiedzialność subsydiarna. Oznacza to, że strona czynności notarialnej, która w wyniku błędu notariusza poniosła szkodę, np. zapłaciła sprzedającemu całą cenę nieruchomości, której własności jednak nie nabyła, może dochodzić odszkodowania bezpośrednio od notariusza. Nie musi ona żądać zwrotu ceny najpierw od sprzedającego, a dopiero po stwierdzeniu braku możliwości zaspokojenia się z majątku sprzedającego, realizować swoje roszczenie przeciwko notariuszowi. Żądanie swoje może skierować od razu przeciwko notariuszowi, gdyż jego odpowiedzialność jest samodzielna (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23.01.2008 r., V CSK 373/07).

Okoliczność, że niefortunnemu nabywcy nieruchomości przysługuje także roszczenie wobec jej zbywcy, a to z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia zbywcy kosztem nabywcy, nie ma znaczenia dla odpowiedzialności deliktowej notariusza, który popełnił błąd przy dokumentowaniu czynności zbycia, np. udokumentował umowę nieważną. Uprawniony ma prawo wyboru między tymi roszczeniami, które są w pełni samodzielne i niezależne od siebie (zob. wyrok SN z dnia 14.11.2014 r., I CSK 726/13).

Odpowiedzialność cywilna notariusza a rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych

Notariusz sporządzający umowę dotyczącą nieruchomości, np. umowę sprzedaży nieruchomości, który ustalenie jej stanu prawnego opiera jedynie na treści księgi wieczystej, naraża się na odpowiedzialność odszkodowawczą. Nastąpi to w sytuacji, gdy stan prawny nieruchomości ujawniony w księdze wieczystej okaże się niezgodny z jej rzeczywistym stanem prawnym, np. w księdze wieczystej jako właściciel wpisana jest osoba nim nie będąca.

Wprawdzie rękojmia wiary publicznej księgi wieczystej ochroni nabywcę takiej nieruchomości, a zatem nabycie nieruchomości od osoby błędnie wpisanej w księdze wieczystej będzie skuteczne, to nie ochroni ona jednak notariusza, który nie dołożył należytej staranności przy ustalaniu stanu prawnego nieruchomości.

Podobnie, ważność umowy odpłatnego przeniesienia własności nieruchomości oraz ochrona nabywcy na podstawie rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych nie zwalnia notariusza od odpowiedzialności odszkodowawczej względem uprawnionego z tytułu prawa pierwszeństwa nabycia tej nieruchomości, jeżeli notariusz przy sporządzeniu aktu notarialnego nie dochował staranności zawodowej wymaganej w celu zapewnienia podmiotowi uprzywilejowanemu odpowiedniej ochrony jego słusznych praw przewidzianych w ramach instytucji pierwszeństwa (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21.12.2006 r., III CZP 121/06).

Reasumując, rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych, ukonstytuowana w art. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, chroni nabywcę nieruchomości działającego w dobrej wierze, a nie niesolidnego notariusza.