profesor Ryszard Strzelczyk

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 4 lipca 2024 r., II CSKP 1989/22, wyjaśnił, że:
1) Z interpretacji językowej art. 1041 k.c. wynika, że każdy dalszy zstępny spadkodawcy, będący jego spadkobiercą, jest obowiązany do zaliczenia na przypadającą mu schedę spadkową każdej niewyłączonej z zaliczenia (art. 1039 § 1 in fine i 2 k.c.) darowizny dokonanej przez spadkodawcę na rzecz wstępnego tego spadkobiercy. Na ogólnych zasadach (art. 1039 § 1 k.c.) zaliczeniem są również objęte darowizny dokonane na rzecz samego spadkobiercy będącego dalszym zstępnym spadkodawcy. Podkreślenia wymaga, że obowiązek zaliczenia dotyczy dalszych zstępnych spadkodawcy będących jego spadkobiercami, a nie tych dalszych zstępnych, którzy są uczestnikami postępowania o dział spadku jedynie jako następcy prawni bliższych zstępnych dziedziczących po spadkodawcy. Zaliczenie na schedę spadkową dotyczy bowiem spadku po spadkodawcy, w którym udział, jako dziedziczący, ma także dalszy zstępny spadkodawcy.
2) Materia art. 50(1) k.r.o. dotyczy sytuacji powstającej w razie ustania wspólności majątkowej małżeńskiej, a ponadto – przypadku wspólności majątkowej ustanowionej umową, a nie ustawowego ustroju majątkowego. Wniosek taki wynika z umiejscowienia tej regulacji w strukturze Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a do wspólności ustawowej zastosowanie znajduje art. 43 § 2 k.r.o.
3) Zaliczenie nie dotyczy kwoty rzeczywistego przysporzenia, które dalszy zstępny spadkodawcy uzyskał w swym majątku wskutek darowizny dokonanej na rzecz swojego wstępnego ani kwoty, która mogłaby mu hipotetycznie przypaść w razie zrealizowania się określonego porządku dziedziczenia po tym wstępnym. Z językowego odczytania art. 1041 k.c. nie wynikają podstawy do ograniczenia zakresu zaliczanej darowizny do tej części przysporzenia, która finalnie, in casu, stanowiła lub miałaby stanowić rzeczywiste wzbogacenie po stronie dalszego zstępnego spadkodawcy. Bez znaczenia dla zaliczenia na schedę spadkową pozostaje zatem to, czy przysporzenie wynikłe z darowizny na rzecz wstępnego znalazło ostatecznie, wskutek dziedziczenia lub innych zdarzeń, swe odzwierciedlenie w majątku dalszego zstępnego spadkodawcy (w całości lub w jakiejkolwiek części), czy w żaden sposób nie wpłynęło na wartość tego majątku.
4) Zaliczeniu podlega darowizna dokonana przez spadkodawcę na rzecz osoby będącej wstępnym dalszego zstępnego spadkodawcy, przy czym wartość tej darowizny jest obliczana zgodnie z art. 1042 § 2 k.c. W rozliczeniach uwzględniana jest zatem konkretnie wartość przedmiotu darowizny poczynionej w relacji podmiotowej: spadkodawca – obdarowany wstępny dalszego zstępnego spadkodawcy. Ta właśnie wartość, stosownie do treści dokonanej darowizny, wyznacza kwotę podlegającą zaliczeniu na schedę spadkową.
5) Zaliczeniu na schedę podlegają wyłącznie darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz wstępnego dalszego zstępnego spadkodawcy, a nie na rzecz zstępnych tego dalszego zstępnego. Obrazowo rzecz ujmując, w razie działu spadku z udziałem wnuka dziedziczącego po spadkodawcy (dziadku) zaliczeniu podlegają wyłącznie darowizny dokonane na rzecz syna spadkodawcy (czyli bliższego zstępnego spadkodawcy), będącego ojcem dziedziczącego po spadkodawcy wnuka, gdyż ojciec ten (ojciec spadkobiercy) jest wstępnym dalszego zstępnego w rozumieniu art. 1041 k.c. Zaliczeniu takiemu nie podlegają natomiast darowizny poczynione na rzecz dzieci tego wnuka, gdyż nie są one wstępnymi (lecz zstępnymi) wnuka jako dalszego zstępnego spadkodawcy.